Tham gia cộng đồng là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Tham gia cộng đồng là gì?

Tham gia cộng đồng (community participation) là một khái niệm chỉ hành động của các cá nhân hoặc nhóm người cùng đóng góp vào hoạt động tập thể của cộng đồng nhằm đạt được mục tiêu chung, cải thiện điều kiện sống hoặc phát triển một lĩnh vực cụ thể. Đây là yếu tố quan trọng trong nhiều lĩnh vực như quản trị công, quy hoạch đô thị, phát triển kinh tế địa phương, y tế công cộng và giáo dục. Trong một xã hội hiện đại, tham gia cộng đồng không chỉ là quyền mà còn là trách nhiệm công dân.

Về bản chất, tham gia cộng đồng không giới hạn trong các hoạt động lớn như hội họp, biểu quyết hay lập kế hoạch phát triển, mà còn bao gồm những hành động giản dị như góp ý cho ban quản lý khu phố, dọn dẹp môi trường sống, hỗ trợ người khó khăn trong khu vực, hoặc chia sẻ thông tin hữu ích trong nhóm cư dân. Mức độ tham gia có thể đa dạng từ thấp đến cao, từ sự hiện diện thụ động đến chủ động định hình các quyết sách công.

Theo các nghiên cứu của tổ chức y tế thế giới (WHO Europe), việc tham gia cộng đồng góp phần tạo ra sự gắn kết xã hội, tăng cường sức khỏe cộng đồng và nâng cao năng lực quản trị địa phương. Việc này cũng được xem là điều kiện tiên quyết để đảm bảo tính dân chủ thực chất trong các chính sách công.

Các hình thức tham gia cộng đồng

Tham gia cộng đồng được thể hiện qua nhiều hình thức khác nhau, tùy thuộc vào mục tiêu, đặc điểm văn hóa và điều kiện thực tiễn của từng địa phương. Mỗi hình thức đều có giá trị riêng, phản ánh mức độ và cách thức người dân tác động đến cộng đồng của mình.

Một số hình thức phổ biến bao gồm:

• Tham gia tình nguyện trong các tổ chức xã hội, phi lợi nhuận hoặc tổ chức từ thiện
• Góp ý kiến về chính sách công qua hội nghị công dân, khảo sát xã hội hoặc các cổng góp ý trực tuyến
• Tham dự hoạt động văn hóa, thể thao, giáo dục do địa phương tổ chức
• Đóng góp kiến thức chuyên môn qua các nền tảng kỹ thuật số như Stack Overflow hay ResearchGate
• Tham gia vào các mô hình đồng quản lý, đồng giám sát, ví dụ như giám sát ngân sách hoặc quy hoạch đô thị

Bên cạnh đó, việc tham gia cộng đồng còn có thể chia thành các mức độ dựa trên mô hình “bậc thang tham gia” (Ladder of Participation) do Sherry Arnstein đề xuất, từ hình thức "thông báo" cho đến "trao quyền quyết định". Mô hình này được sử dụng rộng rãi để đánh giá mức độ dân chủ thực chất trong các hoạt động tham vấn và lập kế hoạch phát triển.

Bậc tham gia	Mô tả
1. Thao túng	Người dân bị sử dụng như công cụ hợp thức hóa quyết định sẵn có
2. Thông tin	Người dân được cung cấp thông tin nhưng không có ảnh hưởng thực tế
3. Tham vấn	Có tiếp nhận ý kiến người dân nhưng mức độ phản hồi không rõ ràng
4. Đồng thiết kế	Người dân cùng tham gia xây dựng phương án
5. Đồng quyết định	Người dân có tiếng nói quyết định trong quá trình ra chính sách

Tầm quan trọng của việc tham gia cộng đồng

Việc người dân tham gia vào các hoạt động cộng đồng không chỉ là sự phản ánh nhận thức và trách nhiệm công dân, mà còn là nền tảng để phát triển xã hội công bằng, minh bạch và bền vững. Những cộng đồng có mức độ tham gia cao thường có khả năng ứng phó tốt hơn với khủng hoảng và có mức độ tin cậy xã hội lớn hơn.

Các nghiên cứu trong lĩnh vực xã hội học và y tế cộng đồng cho thấy sự tham gia có liên hệ chặt chẽ đến sức khỏe tinh thần và thể chất của cá nhân. Người thường xuyên tham gia các hoạt động cộng đồng có nguy cơ mắc trầm cảm thấp hơn, cảm giác cô lập xã hội giảm và sự hài lòng với cuộc sống cao hơn trung bình.

Về mặt hệ thống, tham gia cộng đồng góp phần làm cho quá trình ra quyết định trở nên minh bạch, hợp lý và phản ánh đúng nhu cầu của người dân. Các chính sách có sự tham gia xây dựng từ người dân thường dễ được chấp nhận và triển khai hiệu quả hơn so với các chính sách được thiết kế theo kiểu “trên xuống”.

Các yếu tố thúc đẩy hoặc cản trở sự tham gia cộng đồng

Việc tham gia cộng đồng không diễn ra trong môi trường trung lập mà bị chi phối bởi nhiều yếu tố từ cá nhân đến thể chế. Hiểu rõ các yếu tố này là chìa khóa để xây dựng các chương trình thúc đẩy sự tham gia hiệu quả và bền vững.

Các yếu tố thúc đẩy sự tham gia gồm:

• Niềm tin vào giá trị đóng góp của bản thân
• Sự khích lệ từ người thân hoặc cộng đồng xung quanh
• Khả năng tiếp cận thông tin và hiểu biết về các vấn đề công
• Hạ tầng công nghệ thuận lợi, ví dụ như ứng dụng phản ánh hiện trường

Ngược lại, một số yếu tố có thể cản trở sự tham gia như:

• Sự hoài nghi vào tính minh bạch và hiệu quả của bộ máy công quyền
• Thiếu thời gian hoặc nguồn lực cá nhân
• Rào cản ngôn ngữ, kiến thức hoặc kỹ năng công nghệ
• Cảm giác rằng ý kiến của mình sẽ không được lắng nghe hoặc coi trọng

Việc tháo gỡ các rào cản này không chỉ đòi hỏi sự điều chỉnh từ phía chính quyền mà còn cần sự hợp tác từ các tổ chức xã hội, cộng đồng cư dân, và các nền tảng truyền thông số.

Mô hình lý thuyết liên quan

Để phân tích và đánh giá hiện tượng tham gia cộng đồng một cách khoa học, nhiều mô hình lý thuyết đã được xây dựng trong các lĩnh vực như tâm lý học xã hội, hành vi tổ chức, phát triển cộng đồng và khoa học chính trị. Các mô hình này giúp xác định yếu tố ảnh hưởng, đo lường hành vi và thiết kế các chính sách hoặc chương trình thúc đẩy sự tham gia hiệu quả hơn.

Một trong những lý thuyết được sử dụng phổ biến nhất là Lý thuyết hành vi có kế hoạch (Theory of Planned Behavior - TPB) do Icek Ajzen đề xuất. Theo mô hình này, hành vi của con người là kết quả của ba yếu tố chính: thái độ đối với hành vi, chuẩn mực chủ quan và nhận thức kiểm soát hành vi. Mô hình này có thể áp dụng để dự đoán khả năng một cá nhân sẽ tham gia vào hoạt động cộng đồng:

$Intention = f(Attitude, SubjectiveNorm, PerceivedBehavioralControl)$

Ngoài TPB, Khung năng lực cộng đồng (Community Capacity Framework) cũng là một công cụ quan trọng để đánh giá khả năng của cộng đồng trong việc huy động nội lực và thực hiện các sáng kiến. Khung này thường bao gồm các thành phần như:

• Lãnh đạo địa phương
• Mạng lưới xã hội và liên kết nội bộ
• Hạ tầng tổ chức hỗ trợ
• Kiến thức và kỹ năng của cư dân
• Khả năng huy động nguồn lực

Sự kết hợp giữa các mô hình lý thuyết giúp cung cấp cái nhìn đa chiều và xác định chính xác điểm mạnh - điểm yếu trong chiến lược nâng cao sự tham gia của người dân vào quá trình phát triển cộng đồng.

Ứng dụng trong phát triển bền vững

Tham gia cộng đồng đóng vai trò then chốt trong việc đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (Sustainable Development Goals - SDGs) do Liên Hợp Quốc đề ra. Đây là 17 mục tiêu toàn cầu nhằm chấm dứt nghèo đói, bảo vệ hành tinh và đảm bảo mọi người đều được hưởng hòa bình và thịnh vượng vào năm 2030.

Trong đó, một số mục tiêu trực tiếp nhấn mạnh đến vai trò của người dân và cộng đồng địa phương:

• Mục tiêu 11 – Các thành phố và cộng đồng bền vững: nhấn mạnh việc quy hoạch đô thị cần có sự tham gia đầy đủ của người dân
• Mục tiêu 16 – Hòa bình, công lý và thể chế vững mạnh: khuyến khích sự tham gia vào quá trình ra quyết định ở tất cả các cấp
• Mục tiêu 17 – Quan hệ đối tác: thúc đẩy hợp tác giữa khu vực nhà nước, tư nhân và cộng đồng

Ví dụ, tại nhiều quốc gia, mô hình “ngân sách có sự tham gia” (participatory budgeting) đã được triển khai, cho phép người dân trực tiếp quyết định cách phân bổ một phần ngân sách công, qua đó tăng tính minh bạch và giảm thiểu lãng phí nguồn lực.

Các công cụ và nền tảng hỗ trợ tham gia cộng đồng

Sự phát triển của công nghệ số đã mở rộng đáng kể khả năng người dân tham gia vào các hoạt động công cộng. Các công cụ kỹ thuật số giúp giảm chi phí, mở rộng phạm vi và thúc đẩy tính minh bạch trong quá trình tham gia.

Một số nền tảng tiêu biểu bao gồm:

• FixMyStreet – cho phép cư dân phản ánh nhanh các vấn đề đô thị như ổ gà, rác thải, chiếu sáng
• Open Government Partnership – một sáng kiến quốc tế thúc đẩy chính phủ mở, khuyến khích người dân giám sát công khai hoạt động của cơ quan công quyền
• Ứng dụng phản ánh hiện trường tại Việt Nam như Cổng 1022 ở TP.HCM hay Hà Nội

Các nền tảng mạng xã hội và diễn đàn chuyên môn như ResearchGate hoặc edX cũng góp phần vào việc chia sẻ kiến thức, tổ chức thảo luận và huy động trí tuệ cộng đồng trong các sáng kiến phát triển.

Đánh giá tác động của tham gia cộng đồng

Để đo lường hiệu quả của sự tham gia cộng đồng, các nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách sử dụng cả chỉ số định tính và định lượng. Việc đánh giá cần dựa trên các tiêu chí cụ thể, minh bạch và có khả năng so sánh theo thời gian.

Một số chỉ số định lượng phổ biến bao gồm:

• Tỷ lệ tham gia vào các buổi họp công khai hoặc khảo sát cộng đồng
• Số lượng sáng kiến được người dân đề xuất và được triển khai
• Mức độ cải thiện dịch vụ công sau khi có ý kiến cộng đồng

Về phân tích định lượng, các mô hình thống kê như hồi quy logistic thường được sử dụng để xác định xác suất tham gia dựa trên các biến đầu vào như tuổi, trình độ học vấn, niềm tin vào thể chế:

$P(y=1) = \frac{1}{1 + e^{-(\beta_0 + \beta_1x_1 + \cdots + \beta_nx_n)}}$

Các bảng khảo sát định tính kết hợp với phỏng vấn sâu hoặc nhóm tập trung (focus group) cũng được sử dụng nhằm làm rõ động cơ, kỳ vọng và rào cản của người dân trong quá trình tham gia.

Rủi ro và mặt trái của sự tham gia cộng đồng

Mặc dù phần lớn các nghiên cứu đều ghi nhận lợi ích tích cực của việc tham gia cộng đồng, một số rủi ro và hệ quả không mong muốn cũng cần được xem xét cẩn trọng.

• Sự bất bình đẳng trong tham gia: Người có trình độ, mối quan hệ hoặc địa vị xã hội cao thường có lợi thế hơn trong việc tác động đến kết quả chung
• Tính hình thức: Trong một số trường hợp, việc tham gia chỉ mang tính hình thức, không ảnh hưởng đến quyết định thực tế, dẫn đến sự hoài nghi và mất niềm tin
• Gánh nặng thời gian và chi phí: Với nhóm cư dân có thu nhập thấp hoặc lịch trình làm việc dày đặc, việc tham gia đôi khi trở thành gánh nặng
• Xung đột lợi ích: Khi các nhóm trong cộng đồng có quan điểm hoặc mục tiêu trái ngược, quá trình thảo luận có thể dẫn đến mâu thuẫn, thậm chí chia rẽ

Việc nhận diện và kiểm soát các rủi ro này là điều kiện cần để đảm bảo sự tham gia cộng đồng lành mạnh, công bằng và bền vững.

Kết luận

Tham gia cộng đồng là một trụ cột trong việc xây dựng một xã hội minh bạch, dân chủ và phát triển bền vững. Sự tham gia không chỉ giúp nâng cao chất lượng chính sách mà còn thúc đẩy sự kết nối, tin cậy và sáng tạo trong cộng đồng. Để phát huy tối đa tiềm năng này, cần có các cơ chế hỗ trợ, chính sách khuyến khích và nền tảng công nghệ phù hợp, đồng thời liên tục đánh giá để điều chỉnh và cải tiến quá trình tham gia.

Tài liệu tham khảo

1. Arnstein, S. R. (1969). A Ladder of Citizen Participation. Journal of the American Institute of Planners, 35(4), 216–224.
2. Ajzen, I. (1991). The Theory of Planned Behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50(2), 179–211.
3. Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.
4. Chaskin, R. J. (2001). Building community capacity. Urban Affairs Review, 36(3), 291–323.
5. United Nations. (2015). Transforming our world: The 2030 Agenda for Sustainable Development. sdgs.un.org.
6. World Health Organization. (2002). Community participation in local health and sustainable development: Approaches and techniques. WHO Europe.
7. Open Government Partnership. (n.d.). Retrieved from https://www.opengovpartnership.org/
8. FixMyStreet. (n.d.). Retrieved from https://fixmystreet.org/